يكي از وعده هاي خداوند به مؤمنان در قرآن كريم ، تسلط نداشتن كافران بر آنان به طور مطلق است.

«لَن يَجْعَلَ اللّهُ لِلْکَافِرِينَ عَلَيى الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلاً؛ خداوند هرگز براي کافران نسبت به مؤمنان راه تسلطي قرار نداده است».

آن چه ازاين آيه مي توان فهميد اين است که کافران نه تنها از نظر سياسي و نظامي بلكه از حيث فرهنگي و اقتصادي بر افراد باايمان چيره نخواهند شد. البته اين گونه نيست که مؤمنين بدون همت و تلاش به اين پيروزي برسند. بلکه بايد ملتزم به رعايت ايمان و تقواي خود باشند. (2)

كاپيتولاسيون

کاپيتولاسيون، به قراردادهايي گفته مي شود که از لحاظ تاريخي ، سابقه اي طولاني دارد وبه موجب آن، اتباع يک دولت در قلمرو کشور ديگر، مشمول قوانين کشور خود مي شوند. اين قراردادها اغلب بين دولت هاي اروپايي با دولت‌هاي آسيايي و آفريقايي بسته شده و دراين صورت‌ ، قدرت اروپايي بر يک کشور تسلط پيدا كرده واتباع آن از تمامي حقوق و امتيازات برخوردار مي شدند. به عنوان مثال اگر در آن کشور يک فردي را به قتل مي رساندند، دستگاه قضايي آن کشور نمي توانست فرد خاطي را طبق قوانين کشور خودش محاکمه کند . اين قانون از جمله قوانيني است که مدعيان حقوق بشر، مرتکب آن شده و با روح قوانين الهي، به ويژه، دين اسلام،‌سازگار نيست.

کاپيتولاسيون در ايران

در ايران نيز به دليل ضعف قدرت پادشاهان ، همواره امتيازاتي يک طرفه در ارتباط با کشورهاي اروپايي به آنان داده شده ، نفوذ بيگانگان و دخالت آنان در مصالح کشور و نيز غارت سرمايه ها ، بيشتر از همين راه، يعني کاپيتولاسيون بوده است.

کاپيتولاسيون، به مفهوم کامل آن در زمان قاجاريه ، توسط روس ها و با امضاي قرارداد تجاري ترکمنچاي به ايران تحميل شد. اين قرارداد موجب شد تا ديگر دولت هاي خارجي هم، کاپيتولاسيون را به نفع اتباع خود در ايران به دست آورند. برخي از دولت ها در ضمن قراردادهاي خود، صريحاً از کاپيتولاسيون نام مي بردند و به اين امتياز دست مي يافتند و برخي نيز با عناويني مانند قرارداد صلح و تجارت از اين امتياز بهره مي بردند.

پس از انقراض قاجاريه و روي کار آمدن رضاشاه ، انگليس مايل بود كه شاه ايران ، برخي از امتيازات را که ديگر بي فايده شده بود، لغو کند تا به اين وسيله به وجهه و اعتبار خود بيفزايد. يکي از اين امتيازات که لغو شد، کاپيتولاسيون بود که به دست رضاشاه و با نظر موافق انگليس در سال 1306 صورت گرفت. (3)

کاپيتولاسيون در قرن بيستم رفته‌رفته لغو شد. ابتدا ژاپن آن را لغو کرد و پس از آن ترکيه، تايلند، ايران، مصر و چين ، اما ‌اين قانون ننگين در سال 1343 در زمان دولت اسدالله علم و حسن علي منصور دوباره به نفع اتباع امريکا در ايران به تصويب رسيد. (4)

روشنگري امام خميني (ره)

پس از تصويب فرمايشي لايحه کاپيتولاسيون و در فضايي آکنده از سانسور و خفقان ،امام خميني، فرزند در دفاع از عزت، مليت و اسلاميت ايران ، با اين لايحه ننگين به مخالفت برخاست.

امام (ره) در 4 آبان 1343 ه.ش مردم و علما را به قيام دعوت کرد. او با سخنراني افشاگرانه خود و با اعلام عزاي عمومي، شاه ،مجلس ، دولت و امريکا را به شدت مورد انتقاد قرار داد.

امام خميني(ره) با پشتوانه الهي و توکل بر خداوند، مقابل قانوني که استقلال و عزت ايران را به خطر مي انداخت، ايستاد و پس از آن ، رنج هاي تبعيد چند ساله از وطن را به جان خريد.

بخشي از پيام افشاگرانه امام خميني عليه لايحه ننگين کاپيتولاسيون چنين است:‌

«مجلس به پيشنهاد دولت، سند بردگي ملت ايران را امضا کرد… بدون اطلاع ملت با چند ساعت صحبتهاي سرّي، ملت ايران را در تحت اسارت امريکاييها قرار داد… اکنون من اعلام ميکنم که اين رأي ننگين مجلسين، مخالف اسلام و قرآن است». (5)

«ما را فروختند، استقلال ما را فروختند و باز هم چراغاني کردند و پايکوبي کردند. اگر من به جاي اينها بودم… ميگفتم بيرق سياه بالاي سر بازارها بزنند… به حسب اين رأي ننگين، اگر يک مستشار امريکايي يا يک خادم مستشار امريکايي به يکي از مراجع تقليد ايران، به يکي از افراد محترم ملت، به يکي از صاحبمنصبان عالي‌رتبه ايران هر جسارتي بکند، هر جنايتي بنمايد، پليس حق بازداشت او را ندارد؛ محاکم ايران حق رسيدگي ندارند؛ ولي اگر به يک سگ آنها تعرض بشود، پليس بايد دخالت کند، دادگاه بايد رسيدگي نمايد!» (6)

پي‌آمدهاي تصويب کاپيتولاسيون

1- تبعيد حضرت امام خميني به تركيه

اقدام شجاعانه امام خميني بر ضد منافع نامشروع آمريکا در ابان ماه سال 43، باعث شد تا رژيم پهلوي، شتاب زده و بزدلانه، اقدام به دستگيري و تبعيد امام به ترکيه کند. به دنبال آن، اعتراض ها و اقدام هاي مسلحانه آغاز شد که به قتل حسن علي منصور از مسببان تصويب لايحه کاپيتولاسيون منجر شد.

امام خميني در مصاحبه اي در پاريس در سال 1357 درباره تبعات مخالفتش با لايحه کاپيتولاسيون فرموده است:‌

«پانزده سال قبل که شاه قصد داشت به دستور امريکا، لايحه مصونيت مستشاران امريکايي را به تصويب برساند، من اين خيانت شاه را نسبت به ملت ايران در طي يک سخنراني و صدور يک اعلاميه محکوم نمودم و ملت ايران را از اين سياست استعماري مطلع ساختم، که پس از چند روز مرا از ايران، پس از آن که شبانه به منزلم در قم حمله کردند، دستگير و سپس به ترکيه تبعيد نمودند. و در آنجا هم دولت ترکيه تحت فشار افکار عمومي از دولت ايران خواست که محل تبعيد مرا کشوري غير از ترکيه قرار دهد، که سرانجام به عراق تبعيد شدم و سرانجام پس از حدود پانزده سال، دولت عراق تحت فشار شاه، مخالفت خود را با فعاليت هاي اسلامي من عليه رژيم سلطنتي و شاهنشاهي ابراز کرد و از اين جهت، تصميم گرفتم که به کويت که يک کشور اسلامي است بروم. تا در آنجا در محل مورد اقامتم تصميم بگيرم و با داشتن ويزاي آن کشور، دولت کويت از ورود من به آن کشور جلوگيري نمود و به ناچار به فرانسه آمدم» (7)

2- وابستگي ايران به آمريكا

تصويب لايحه کاپيتولاسيون، نقض آشکار استقلال و حاکميت ايران بود. ازاين رو هر که ماجراي اين لايحه را مي شنيد، نسبت به دولت و شاه خشمگين مي شد. امام خميني از اين مسئله به «سند بردگي ملت ايران» تعبير کرد.

3- حضورگسترده آمريكاييان در ايران

اعطاي مصونيت قضايي براي مستشاران امريکايي ، بعدها خانواده هاي آنان و نيز کارکنان غيرنظامي را هم شامل شد كه هزينه هاي سنگيني را بر دوش دولت و مردم ايران تحميل کرد، به طوري که تنها بين سال هاي 1970 تا 1978 ميلادي، تعداد امريکايي‌هاي حاضر در ايران از کمتر از هشت هزار نفر به حدود پنجاه هزار نفر رسيد. (8)

4- اشاعه فساد

حضور امريکايي ها در ايران و برخورداري آنان از مصونيت قضايي، زمينه مناسبي شد براي افزايش جرايم و اشاعه فساد. تعارض هاي فرهنگي و رفتار اهانت آميز آنان نسبت به آداب و رسوم جامعه مسلمان ايران، حس مذهبي مردم را مي آزرد و موجب اوج گيري احساسات ضدامريکايي شد.

در نهايت و سه ماه پس از پيروزي انقلاب اسلامي ايران، با تصويب شوراي انقلاب، دولت موقت لايحه کاپيتولاسيون را لغو کرد و براي امريکاييان محدوديت هاي زيادي ايجاد شد.

تصويب و اجراي کاپيتولاسيون، آسيب ها و صدمات سياسي ، فرهنگي و اجتماعي بيشماري را بر ايران وارد کرد ، كه اقدام به موقع امام، موجب سرنگوني نظام استبدادي و پوشالي شاهنشاهي شد.

پس از پيروزي انقلاب اسلامي در تاريخ 23 ارديبهشت 1358، با تصويب شوراي انقلاب، لايحه کاپيتولاسيون لغو شد.


منابع :

1) قران كريم ، سوره نساء ، آيه 141

2) محمدحسين طباطبايي، تفسير الميزان، ج5، ص189

3) مسعود اسداللهي، احياي کاپيتولاسيون و پيامدهاي آن، تهران، سازمان تبليغات، 1373، ص47

4) محمدرضا حکيمي، تفسير آفتاب، تهران، سازمان تبليغات اسلامي، 1373، ص158

5) صحيفه امام،‌ مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني، ج1، ص409

6) همان، ج 1، ص 411 و 415

7) همان، ج5، ص 172 و 173

8) مسعود اسداللهي، احياي کاپيتولاسيون و پيامدهاي آن؛ همان، ص 138